شرایط و قوانین اضافه کاری پرستاران و کارکنان بالینی نظام سلامت
اضافه کاری پرستاران همیشه یکی از دغدغه‌های اصلی پرستاران و کادر درمان بوده است. فشار کاری بالا، شیفت‌های شبانه و ایام تعطیل باعث می‌شود محاسبه دقیق اضافه کاری در این شغل اهمیت ویژه‌ای داشته باشد. از طرف دیگر، قوانین خاصی برای پرستاران وضع شده تا ساعات کار و اضافه‌کاری آن‌ها منصفانه‌تر و متفاوت با کارگران عادی محاسبه شود. در این مقاله بر اساس قانون کار ، قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت، آیین نامه اجرایی قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت و شرایط و نحوه محاسبه اضافه کاری پرستاران را بررسی می‌کنیم.
فهرست مطالب
ساعت کار پرستاران و کادر درمان در قانون بهره‌وری و دستورالعمل ارتقاء بهره‌وری
ساعت کاری پرستاران و کارکنان بالینی نظام سلامت در ایران بر اساس قانون کار در حالت عادی ۴۴ ساعت در هفته تعیین شده است. اما با تصویب قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت و آیین‌نامه اجرایی آن، شرایط ویژه‌ای برای مشاغل بالینی مثل پرستاران در نظر گرفته شده است.
ساعت کار هفتگی شاغلین موضوع این قانون با توجه به صعوبت کار، سابقه خدمت و کار در نوبت‌کاری‌های غیرمتعارف، به تناسب در هفته حداکثر تا هشت ساعت تقلیل می‌یابد. دولت می‌تواند ساعات کار بخش‌های دولتی و غیردولتی در نوبت‌های شب و ایام تعطیل را با ضریب ۱/۵ و در نوبت عصر با ضریب ۱/۲ محاسبه نماید و همچنین مشمولین این ماده اجازه کار بیش از دوازده ساعت متوالی را ندارند و می‌توانند حداکثر معادل نصف ساعت کار موظف ماهانه، با توافق کارفرما اضافه کار انجام دهند.
ماده واحده قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت
همچنین در مواد ۲ و ۵ آیین‌نامه اجرایی این قانون آمده است:
ماده ۲- میزان ساعت کار کارکنان (۴۴) ساعت در هفته می‌باشد و با توجه به صعوبت کار، سابقه خدمت و کار در نوبت کاری‌های غیر متعارف، بر طبق دستورالعملی که به تفکیک مشاغل و نوع فعالیت توسط وزارتخانه‌های بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح تعیین و ابلاغ می‌گردد، حداکثر تا هشت ساعت در هفته تقلیل می‌یابد. این دستورالعمل در بخش‌های دولتی (کشوری و لشکری) و غیردولتی، لازم‌الاجرا خواهد بود.
ماده ۵- ساعات کار کارکنان بالینی در بخش‌های دولتی و غیردولتی در نوبت‌های شب و ایام تعطیل با ضریب (۱/۵) محاسبه می‌گردد. مشمولین این ماده، اجازه کار بیش از دوازده ساعت متوالی را نداشته و می‌توانند در صورت نیاز، ماهانه حداکثر (۸۰) ساعت براساس دستورالعمل ماده (۲) این آیین‌نامه با توافق کارفرما، اضافه‌کاری انجام دهند. با اعمال این ضرایب هیچ یک از کارکنان، مجاز به صرف زمان جهت خوابیدن در طی شیفت‌های شب و ایام تعطیل نمی‌باشند. تبصره ـ در تعویض نوبت‌های کاری، یک ساعت صرف تغییر و تحول امور جاری بخش و بیماران بستری می‌گردد.
آیین نامه اجرایی قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت
به زبان ساده یعنی اگرچه ساعت کار رسمی در قانون کار ۴۴ ساعت در هفته است، اما برای پرستاران و کادر درمان بسته به شرایط سختی کار و نوبت‌کاری، این ساعت می‌تواند بین ۳۶ تا ۴۴ ساعت متغیر باشد. تشخیص و ابلاغ دقیق کاهش ساعت موظفی نیز بر عهده وزارت بهداشت و دستگاه‌های مرتبط است.
چه مشاغلی مشمول قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت هستند؟
قانون ارتقاء بهره‌وری به طور مشخص کارکنان بالینی نظام سلامت را شامل می‌شود؛ یعنی افرادی که به شکل مستقیم در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی شبانه‌روزی به بیماران بستری خدمت می‌کنند. طبق ماده ۱ آیین‌نامه اجرایی قانون ارتقاء بهره‌وری، شاغلین بالینی به کارکنان رشته بهداشتی، درمانی اطلاق می‌شود که در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی شبانه‌روزی دولتی (کشوری و لشکری) و غیردولتی به بیماران بستری به صورت مستقیم ارایه خدمت می‌دهند و شامل پرستاران، بهیاران، کمک بهیاران، ماماها، پزشکان، کاردان‌ها و کارشناسان اتاق عمل، کاردان‌ها و کارشناسان هوشبری و شاغلین رشته شغلی فوریت‌های پزشکی می‌باشند به عبارت دیگر، قانون ارتقاء بهره‌وری فقط مختص پرستاران نیست، بلکه بخش بزرگی از کادر درمانی کشور را در بر می‌گیرد.
ساعت کار پرستاران و کادر درمان بالینی
بر اساس قانون کار، ساعت کاری کارکنان به طور عادی ۴۴ ساعت در هفته است که در قانون ارتقاء بهره‌وری نیز تایید شده، با این تفاوت که در شرایط سختی کار یا نوبت‌کاری می‌تواند تا هشت ساعت در هفته کاهش یابد. برای محاسبه ساعت موظفی ماهانه، تعداد روزهای کاری آن ماه در عدد ۷.۳۳ ضرب می‌شود. به این ترتیب در ماه‌های مختلف، ساعت موظفی کمی بیشتر یا کمتر می‌شود. برای مثال اگر یک ماه ۲۶ روز کاری داشته باشد:
ساعت موظفی در یک ماه ۱۹۰= 26 × ۷.۳۳
ساعت کار پرستاران و کادر درمان در هر ماه بر اساس تعداد روزهای کاری همان ماه محاسبه می‌شود که جزئیات آن در جدول ساعات کاری سال ۱۴۰۴ قانون کار قابل مشاهده است.
ضریب ساعت کاری عصر، شب و تعطیلات برای پرستاران و کادر درمان
ساعت کاری پرستاران و کادر درمان در نوبت‌های عصر، شبانه و ایام تعطیل دارای شرایط ارفاقی مشخصی است. قانون ارتقاء بهره‌وری و آیین‌نامه اجرایی آن برای این ساعات، ضرایب خاصی در نظر گرفته‌اند تا سختی کار در این شیفت‌ها جبران شود.
دولت می‌تواند ساعات کار بخش‌های دولتی و غیردولتی در نوبت‌های شب و ایام تعطیل را با ضریب ۱.۵ و در نوبت عصر با ضریب ۱.۲ محاسبه نماید و همچنین مشمولین این ماده اجازه کار بیش از دوازده ساعت متوالی را ندارند و می‌توانند حداکثر معادل نصف ساعت کار موظف ماهانه، با توافق کارفرما اضافه کار انجام دهند.
بند ۳ ماده واحده قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت
ساعات کار کارکنان بالینی در بخش‌های دولتی و غیردولتی در نوبت‌های شب و ایام تعطیل با ضریب (۱.۵) محاسبه می‌گردد. مشمولین این ماده، اجازه کار بیش از دوازده ساعت متوالی را نداشته و می‌توانند در صورت نیاز، ماهانه حداکثر (۸۰) ساعت براساس دستورالعمل ماده (۲) این آیین‌نامه با توافق کارفرما، اضافه کاری انجام دهند. با اعمال این ضرایب هیچ یک از کارکنان، مجاز به صرف زمان جهت خوابیدن در طی شیفت‌های شب و ایام تعطیل نمی‌باشند. تبصره ـ در تعویض نوبت‌های کاری، یک ساعت صرف تغییر و تحول امور جاری بخش و بیماران بستری می‌گردد.
ماده ۵ آیین نامه اجرایی قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت
نکته مهم و حائز اهمیت در خصوص ضریب کار نوبت عصر است و هر چند در قانون به دولت اختیار داده شده است که ضریب ساعت کاری عصر را ۱.۲ اعمال کند ولی دولت در آیین نامه اجرایی از این اختیار استفاده کرده و ضریبی برای کار در نوبت عصر در نظر نگرفته است.
بر اساس قانون کار، کار شب به ساعات ۲۲ شب تا ۶ صبح اطلاق می‌شود و نوبت عصر از ساعت ۱۴ تا ۲۲ تعریف شده است. بنابراین ساعت کاری پرستاران در شیفت شب و ایام تعطیل نه‌تنها با ضرایب بالاتر محاسبه می‌شود، بلکه محدودیت‌های قانونی از جمله حداکثر ۱۲ ساعت کار متوالی و حداکثر ۸۰ ساعت اضافه کاری در ماه نیز برای حفظ سلامت و کاهش فشار کاری در نظر گرفته شده است.
کدام مراکز درمانی مشمول ساعت کار پرستاران و کادر درمان هستند؟
طبق قانون ارتقاء بهره‌وری و آیین‌نامه اجرایی آن به شرح زیر، این مقررات هم شامل مراکز درمانی دولتی (کشوری و لشکری) می‌شود و هم مراکز غیردولتی و خصوصی را در بر می‌گیرد.
به منظور کارآیی و اثر بخشی سرمایه‌های انسانی نظام سلامت شامل شاغلین بالینی رسته بهداشتی، درمانی در بخش‌های دولتی (کشوری و لشکری) و غیردولتی.
صدر ماده واحده قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت
شاغلین بالینی … در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی شبانه‌روزی دولتی (کشوری و لشکری) و غیردولتی به بیماران بستری به صورت مستقیم ارایه خدمت می‌دهند.
ماده ۱ آیین نامه اجرایی قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت
با توجه مقررات ذکر شده، تمامی بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، اعم از دولتی، دانشگاهی، نیروهای مسلح و حتی بخش خصوصی و خیریه، مشمول قانون ارتقاء بهره‌وری هستند. بنابراین محاسبه ساعات کار و اضافه کاری پرستاران و سایر کادر بالینی در همه این مراکز باید مطابق مفاد همین قانون و آیین‌نامه انجام شود.
نحوه محاسبه اضافه کاری پرستاران و کادر درمان
برای محاسبه اضافه کاری پرستاران ابتدا باید ساعت موظفی ماهانه مشخص شود. این عدد بر اساس تعداد روزهای کاری ماه محاسبه می‌شود (تعداد روز کاری × ۷.۳۳ ساعت). برای مثال در ماهی که ۲۲ روز کاری دارد، ساعت موظفی ۱۶۱ ساعت خواهد بود.
بعد از آن، کارکرد واقعی ماهانه پرستار محاسبه می‌شود. کارکرد واقعی شامل تمام ساعات کاری واقعی است که کار در ساعات شب و روزهای تعطیل نیز باید جداگانه برآورد شود. ساعات نوبت شب (۲۲ تا ۶ صبح) و ایام تعطیل، طبق ماده ۵ آیین نامه اجرایی قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی با ضریب ۱.۵ محاسبه می‌شود. بنابراین اگر پرستاری در یک ماه ۴۰ ساعت از کارکرد خود را در ساعات شب انجام داده باشد، این میزان در محاسبه کارکرد واقعی به‌صورت ۶۰ ساعت منظور می‌شود.
وقتی کارکرد واقعی به دست آمد، آن را با ساعت موظفی همان ماه مقایسه می‌کنیم. هر مقدار کارکرد بیش از ساعت موظفی، به عنوان اضافه‌کاری شناخته می‌شود. برای مثال:
فرض کنیم ساعت موظفی پرستاری در یک ماه ۱۶۱ ساعت است. وی در این ماه ۱۷۰ ساعت کارکرد داشته که ۳۰ ساعت از آن در شیفت شب و ۸ ساعت در روز تعطیل بوده است.
۱- تجزیه کارکرد ماهانه
۱۷۰ ساعت (۱۳۲ ساعت در ساعات معمولی و ۳۰ ساعت در ساعت شب و ۸ ساعت در روز تعطیل)
۲- اعمال ساعت کارکرد کار در شیفت شب و روز تعطیل
۶۸.۴ ساعت= 38 ساعت × ۱.۵
۳- محاسبه کارکرد نهایی
۱۳۲ ساعت با ضریب ۱ و ۳۸ ساعت با ضریب ۱.۵ = 132 + ۶۸.۴ = 200.۴
ملاحظه می شود که مجموع کارکرد واقعی و اعمال ضریب کار در نوبت شب و روز تعطیل ۲۰۰.۴ ساعت شد که از ساعت موظفی ماه فرضی که ۱۶۱ ساعت بود بیشتر است. اختلاف کارکرد محاسبه شده و ساعت کار موظفی ماه معادل ۳۹.۴ ساعت به عنوان اضافه‌کاری محاسبه می‌شود.
نرخ هر ساعت اضافه‌کاری
طبق ماده ۵۹ قانون کار، مبلغ هر ساعت اضافه‌کاری برابر است با ۱.۴ برابر مزد هر ساعت کار عادی است. به عنوان مثال اگر مزد هر ساعت پرستاری ۱۲۰هزار تومان باشد، هر ساعت اضافه‌کاری او ۱۶۸ هزار تومان محاسبه خواهد شد.
چه مزایایی در مزد ساعتی (مبنای اضافه‌کاری) دخیل هستند؟
- در مراکزی که طرح طبقه‌بندی مشاغل ندارند: مزد شامل حقوق پایه، پایه سنوات و مزایای ثابت وابسته به شغل مثل سختی کار، فوق‌العاده تخصص، حق سرپرستی و مدیریت می‌شود.
- در مراکزی که دارای طرح طبقه‌بندی مشاغل هستند: مزد مبنا که مجموع مزد گروه شغلی و پایه سنوات است.
به این ترتیب، اضافه‌کاری پرستاران صرفا بر اساس حداقل مزد قانون کار محاسبه نشده و مزایای ثابت شغلی هم در تعیین مزد ساعتی و در نهایت مبلغ اضافه‌کاری اثرگذارند.
محدودیت ساعت کار پرستاران و کادر درمان
شغل پرستاری یکی از پرتنش‌ترین و سخت‌ترین مشاغل نظام سلامت است. فشار ناشی از شیفت‌های شبانه، مراقبت مداوم از بیماران و مسئولیت‌های سنگین باعث شده که قانون‌گذار علاوه بر تعیین ساعت موظفی، برای محدودیت در میزان کار متوالی و اضافه‌کاری نیز مقرراتی خاص در نظر بگیرد.
طبق قانون ارتقاء بهره‌وری، پرستاران نمی‌توانند بیش از ۱۲ ساعت به طور متوالی کار کنند. این موضوع به این دلیل است که کار مداوم بیش از این زمان می‌تواند باعث کاهش دقت، افزایش خطاهای پزشکی و حتی تهدید سلامت پرستار و بیمار شود.
از طرف دیگر، حداکثر میزان اضافه‌کاری مجاز در ماه نیز محدود شده است. آیین‌نامه اجرایی این قانون سقف اضافه‌کاری را ۸۰ ساعت در ماه تعیین کرده است.
چنین محدودیت‌هایی در واقع برای حفظ سلامت جسمی و روانی پرستاران و پیشگیری از فرسودگی شغلی در نظر گرفته شده‌اند.
فوق‌العاده جمعه‌کاری، شب‌کاری و نوبت‌کاری پرستاران
محاسبه ساعت کار پرستاران در شیفت شب و ایام تعطیل با ضریب ۱.۵ محاسبه می‌شود اما این موضوع به معنای حذف مزایای قانونی مثل فوق‌العاده شب‌کاری و جمعه‌کاری نیست. علاوه بر اینکه ساعات کاری پرستاران در نوبت شب و تعطیلات با ضریب بالاتر محاسبه می‌شود، همچنان باید مزایای قانونی این شیفت‌ها را نیز دریافت کنند.
در صورتی که پرستاری در شیفت شب روز جمعه مشغول به کار باشد، هم ساعات کارکرد او با ضریب ۱.۵ محاسبه می‌شود و هم فوق‌العاده‌های شب‌کاری (۳۵% اضافه) و جمعه‌کاری (۴۰% اضافه) به او تعلق بگیرد.
چکیده نکات مهم
قانون ارتقاء بهره‌وری کارکنان بالینی نظام سلامت و آیین‌نامه اجرایی آن با هدف حمایت از پرستاران و کادر درمان تدوین شده است. این قوانین علاوه بر تعیین ساعت موظفی و ضرایب خاص برای کار در شب و ایام تعطیل، محدودیت‌هایی نیز برای جلوگیری از فشار بیش از حد کاری در نظر گرفته‌اند.
بر اساس این مقررات، پرستاران بسته به شرایط کاری می‌توانند ساعت موظفی کمتری داشته باشند، اضافه‌کاری آن‌ها با ضریب بالاتر محاسبه می‌شود و در عین حال از فوق‌العاده‌های قانونی شب‌کاری، نوبت‌کاری و جمعه‌کاری نیز برخوردار خواهند شد.
به طور کلی، هدف این قوانین ایجاد تعادل میان سختی کار پرستاران و حقوق و مزایای دریافتی آن‌هاست تا کیفیت خدمات درمانی حفظ شده و سلامت پرستاران نیز تضمین شود.
