فرمول محاسبه کسر کار و روش‌های محاسبه

شرایط کسر کار در قانون کار چیست و چگونه در حقوق کارگران اعمال می شود؟

هر کسی در قبال کاری که انجام دهد بر مبنای زمان مزد و مزایا دریافت کند معمولا دارای رابطه کار تابع  و مشمول قانون کار است. ممکن است یا به صورت از قبل پیش بینی شده و یا اتفاقی مواردی پیش بیاید که کارگر ساعت کار کمتری از زمان مشخص شده در قانون، کار کرده باشد. همیشه موضوع فرمول کسر کار و نحوه محاسبه آن طبق مقررات قانون کار جای سوال بوده و اغلب افراد برای راحتی محاسبات، به دنبال فرمول محاسبه کسر کار هستند.

برای آموزش صحیح و اصولی محاسبه کسر کار و حتی غیبت کارگران و اعمال صحیح آن در اسناد حقوق و دستمزد و فیش حقوقی لازم است با مقررات مربوطه آشنایی پیدا کرده و سپس محاسبات جبری آن ارائه شود. در ادامه به ترتیب کلیه مباحث مورد نیاز برای محاسبه کسر کار ارائه شده و برای آموزش بهتر چند مثال از فرمول محاسبه کسر کار 1403 ارائه شده است.

مقررات کسر کار در قانون کار

در قانون کار و مقررات مربوط به آن جزئیات کاملی از نحوه محاسبه حقوق و مزایای کارگران بر اساس زمان کارکرد تعیین شده است. در تبصره 1 ماده 51 قانون کار ساعت کار هفتگی 44 ساعت تعیین شده است. از تامین ساعت کار هفتگی می‌توان ساعت کار ماهانه و روزانه را محاسبه کرد که جدول ساعت کار ماهانه هر سال در کارتابان ارائه می‌شود. با توجه به این مقررات برای ساعت کاری کارگران سه حالت قابل تصور است:

1- ساعت کارکرد برابر با ساعت کار موظفی قانون کار باشد

2- ساعت کارکرد بیشتر از ساعت کار موظفی قانون کار باشد

3- ساعت کارکرد کمتر از ساعت کار موظفی قانون کار باشد

سه ماده اصلی و مهم در خصوص محاسبه کسر کار و پیش بینی کسر کار در قانون کار مواد 51، 59 و 39 قانون کار است. متن این مواد به صورت زیر است:

ماده 59: در شرایط عادی ارجاع کار اضافی به کارگر با شرایط ذیل مجاز است:

الف – موافقت کارگر

ب – پرداخت 40% اضافه بر مزد هر ساعت کار عادی.

تبصره – ساعات کار اضافی ارجاعی به کارگران نباید از 4 ساعت در روز تجاوز نماید (مگر در موارد استثنایی با توافق طرفین) .

ماده 59 قانون کار جمهوری اسلامی ایران

ماده 51: ساعت کار در این قانون مدت زمانی است که کارگر نیرو یا وقت خود را به منظور انجام کار در اختیار کارفرما قرار می‌دهد. به غیر از‌ مواردی که در این قانون مستثنی شده است ساعات کار کارگران در شبانه روز نباید از 8 ساعت تجاوز نماید.

‌تبصره 1 – کارفرما با توافق کارگران، نماینده یا نمایندگان قانونی آنان می‌تواند ساعات کار را در بعضی از روزهای هفته کمتر از میزان مقرر و در دیگر‌ روزها اضافه بر این میزان تعیین کند به شرط آن که مجموع ساعات کار هر هفته از 44 ساعت تجاوز نکند.

‌تبصره 2 – در کارهای کشاورزی کارفرما می‌تواند با توافق کارگران نماینده یا نمایندگان قانونی آنان ساعات کار در شبانه روز با توجه به کار، عرف و‌ فصول مختلف تنظیم نماید.

ماده 51 قانون کار جمهوری اسلامی ایران

ماده 39: مزد و مزایای کارگرانی که به صورت نیمه وقت و یا کمتر از ساعات قانونی تعیین شده به کار اشتغال دارند به نسبت ساعات کار انجام یافته محاسبه و پرداخت می‌شود.

ماده 39 قانون کار جمهوری اسلامی ایران

با توجه به مواد قانونی اشاره شده در حالت دوم اضافه کاری اتفاق افتاده و طبق ماده 39 قانون کار در حالت سوم کسر کار اتفاق افتاده است.

نکته بسیار مهم و حائز اهمیت در مورد کسر کار این است که در مقررات ضریبی برای کسر کار تعریف و تعیین نشده است.

اینکه کسر کار از لحاظ مبلغ و ضریب چگونه باید محاسبه شده و در حقوق و مزایا و فیش حقوقی کارگران اعمال شود در ادامه توضیح داده شده و مثال هایی از فرمول و محاسبه کسر کار 1403 حل شده است.

اصول محاسبه کسر کار طبق مقررات قانون کار

کارشناسان کارتابان برای محاسبه کسر کار سه روش کلی در نظر می‌گیرند و هر چند نتیجه یکسان است ولی روند و اصول محاسبه سه روش معکوس همدیگر است.

نکته مهمی که در تمام محاسبات کسر کار باید مورد توجه قرار گیرد این است که در شرایط کسر کارکرد باید از تمام آیتم ها و موارد حقوق و مزایا و بیمه کسر شود.

روش اول محاسبه کسر کار (محاسبه کارکرد)

ساعت کار زمانی است که کارگر وقت یا نیروی خود را برای انجام کار در اختیار کارفرما قرار می‌دهد. در ماده 35 قانون کار مزد با ساعت کار و کارکرد ارتباط مستقیم دارد. نتیجه اینکه در قانون کار اصل بر این است که در قبال انجام کار در ساعات مشخص، مزد و مزایایی به تناسب زمان کار و ساعت کار دریافت کند.

وقتی فردی مدت زمانی را کار کرده است که از مدت زمان قانونی کمتر است، مزد و مزایای مدت کارکرد محاسبه می‌شود. در این روش خود بخود کسر کار در محاسبات لحاظ نمی‌شود.

این روش علاوه بر محاسبه کسر کار، برای محاسبه حقوق و مزایا در قراردادها پاره وقت و ساعتی نیز روش مناسبی است.

روش دوم محاسبه کسر کار (محاسبه کسری کارکرد)

در این روش ابتدا بدون توجه به کسر کارکرد، حقوق و مزایای کارکرد کامل محاسبه می‌شود. سپس مزد و مزایای هر ساعت کار عادی از تقسیم مزد و مزایای روزانه به 7.33 یا حقوق و مزایای ماهانه به 220 به دست می‌آید. در نهایت به اندازه ساعت کسر کار، از جمع حقوق و مزایای حالت کامل کسر می‌شود.

روش سوم محاسبه کسر کار (محاسبه تناسبی)

محاسبه کسر کار به روش تناسبی ساده ترین و کاملترین و بهترین روش محاسبه کسر کار محسوب می‌شود. این روش هم برای محاسبات کسر کار و هم قراردادهای پاره وقت و ساعتی کاربرد دارد.

در این حالت ابتدا تناسب و نسبت کارکرد باید محاسبه شود. برای محاسبه نسبت کارکرد کافی است کارکرد واقعی کارگر به ساعت کار موظفی همان ماه تقسیم شود. حاصل تقسیم عددی بین صفر و یک خواهد بود که به این عدد نسبت کارکرد گفته می‌شود.

در نهایت حقوق و دستمزد و مزایای کارکرد کامل محاسبه و تک تک موارد به نسبت کارکرد ضرب می‌شود.

فرمول محاسبه کسر کار طبق قانون کار

همانطور که در قسمت قبل توضیح داده شد برای هر روش محاسبه کسر کار فرمول های متفاوتی می‌توان تعریف کرد. در ادامه فرمول‌های محاسبه کسر کار ساعتی و روزانه در حالت های مختلف توضیح داده شده است.

نحوه محاسبه کسر کار ساعتی

ساده ترین فرمول کسر کار ساعتی تقسیم مزد و مزایای ماهانه به 220 و روزانه به 7.33 است.

مزد هر ساعت کسر کار	مزد روزانه تقسیم بر 7.33
مزد هر ساعت کسر کار	حقوق ماهانه تقسیم بر 220
بن هر ساعت کسر کار	بن ماهانه تقسیم بر 220

نحوه محاسبه کسر کار روزانه

مزد هر روز کسر کار	معادل هر روز کار عادی
مزد هر روز کسر کار	حقوق ماهانه تقسیم بر 30
بن هر روز کسر کار	بن ماهانه تقسیم بر 30
حق مسکن هر روز کسر کار	حق مسکن ماهانه تقسیم بر 30
حق اولاد هر روز کسر کار	حق اولاد ماهانه تقسیم بر 30
حق تاهل هر روز کسر کار	حق تاهل ماهانه تقسیم بر 30

نحوه محاسبه و اعمال کسر کار 1403 در فیش حقوقی

رابطه کارگری و کارفرمایی یک عقد و قرارداد معوض بین طرفین است. کارگر در مقابل کاری که انجام می‌دهد مزد و مزایایی متناسب آن دریافت می‌کند. از اصول و بدیهیات در این رابطه محاسبات حقوق و مزایا و همچنین مستند کردن آن است.

یکی از اسناد مهم در روابط کار فیش حقوقی است. در فیش حقوقی کارگر از ریز و جزئیات حقوق و مزایای خود مطلع می‌شود. نحوه محاسبه و اعمال کسر کار در فیش حقوقی کارگران می‌تواند به دو روش انجام شود:

1- اگر قرارداد کار تمام وقت بوده و به صورت اتفاقی کارگر کسر کار داشته باشد، به روش دوم (در قسمت های قبلی توضیح داده شده) ابتدا باید میزان ساعت کسر کار در فیش حقوقی درج شده و در قسمت کسورات جمع مبلغ معادل کسر کارکرد درج و درآمد کارگر کسر می‌شود.

کسر کار اگر بیش از یک روز باشد معادل روزهای کسر کار از روزهای واریز بیمه کسر می‌شود.

2- اگر قرارداد پاره وقت بوده و یا ساعت کار شناور باشد و یا کسر کار به هر نحوی اتفاق افتاده باشد می‌تواند از طریق روش اول و سوم برای محاسبه حقوق و مزایا استفاده کرد. در این صورت در فیش حقوقی ابتدا کارکرد درج شده و سپس تمام آیتم ها و موارد مندرج در فیش حقوقی به تناسب کارکرد درج می‌شود.

تفاوت کسر کار و غیبت

هر چند سوالات زیادی در خصوص تفاوت کسر کار و غیبت پرسیده می‌شود ولی کسر کار و غیبت دو موضوع جدا بوده و هیچ تناسبی باهم ندارند.

غیبت با اجازه و مجوز ارتباط دارد. اگر عدم حضور در کارگاه بدون اطلاع به کارفرما باشد غیبت (و یا استعلاجی) است و اگر عدم حضور با مجوز کارفرما باشد مرخصی محسوب می‌شود. مرخصی‌ها انواع مختلفی دارند که می‌تواند با مزد و یا بدون مزد باشد.

غیبت ممکن است منجر به کسر کار شود و در برخی حالت ها ممکن است کسر کار محسوب نشود. اگر غیبت باعث کم شدن ساعت کارکرد از ساعت کار موظفی شود کسر کار خواهد بود.

تعریف و مقایسه کسر کار ظاهری و کسر کار واقعی

کارکرد ظاهری : به مجموع ساعت کار حضور در کارگاه کارکرد ظاهری گفته می‌شود.

کارکرد واقعی کامل : کارکرد ظاهری به علاوه ساعات تعطیلات رسمی را تشکیل می‌دهد. کارکرد واقعی در ماه های 30 روزه از ضرب 30 در 7.33 و در ماه های 31 روزه از ضرب 31 در 7.33 به دست می‌آید. کارکرد واقعی ماه های 30 روزه 220 ساعت و کارکرد واقعی ماه های 31 روزه 227.3 ساعت خواهد بود.

کسر کار ظاهری : اختلاف بین ساعت کار موظفی هر ماه با کارکرد ظاهری (ساعت حضور در کارگاه) کسر کار ظاهری یا کسری حضور در کاگاه تلقی می‌شود.

کسر کار واقعی : از ضرب نسبت کارکرد به تعطیلات رسمی هر ماه (به ساعت یا به روز)، تعطیلات رسمی با مزد متناسب با کارکرد ظاهری به دست می‌آید. جمع کارکرد ظاهری و تعطیلات رسمی محاسبه شده کارکرد واقعی کارگر خواهد بود. اختلاف بین کارکرد واقعی کارگر و کارکرد واقعی کارکرد کامل (توضیح داده شده در قسمت قبل) کسر کار واقعی خواهد بود.

در محاسبات کسر کار باید از کسر کار واقعی نه ظاهری استفاده شود. در مثال ها بعدی نحوه محاسبه کسر کار ظاهری و کسر کار مزدی توضیح داده شده است.

مثال 1 : محاسبه کسر کار 1403 به روش مزد ساعتی

فرض کنیم کارگری با قرارداد تمام وقت در کارگاهی مشغول به کار است. کارکرد وی در تیر ماه 149 ساعت بوده و ساعت کار موظفی همان ماه 169 ساعت بوده است. مبلغ کسر کار این کارگر چقدر خواهد بود؟

(سابقه کار کارگر در  سال دوم بوده و متاهل با یک  فرزند است و از اقلام مزدی 1403 استفاده می‌شود.)

ساعت کار موظفی تیر 1403 = 169 ساعت

کارکرد ظاهری کارگر = 149 ساعت

کسر کار ظاهری = 149 – 169 = 20 ساعت

کارکرد واقعی کامل تیر = 31 * 7.33 = 227.3 ساعت

نسبت کارکرد = 169/149 = 0.883

تعطیلات رسمی تیر 1403 = 8 روز = 58.67 ساعت

تعطیلات رسمی به نسبت کارکرد کارگر = 58.67 * 0.883 = 51.83 ساعت

کارکرد واقعی = کارکرد ظاهری + تعطیلات رسمی به نسبت کارکرد = 149 + 51.83 = 200.82 ساعت

کسر کار واقعی = کارکرد واقعی – کارکرد واقعی کامل = 200.82 – 227.3 = 26.5 ساعت.

ملاحظه می‌شود که کسر کار واقعی و ظاهری حدود 6.5 ساعت اختلاف دارند که این اختلاف مربوط به تعطیلات با مزد است. هماطنور که کسر کار واقعی حدود 6.5 ساعت افزایش یافته کارکرد واقعی نیز حدود 50 ساعت افزایش یافته است.

حقوق و مزایای فرضی کارکرد کامل کارگر به صورت زیر است:

عنوان	مبلغ ماهانه	مبلغ روزانه	مبلغ ساعتی
مزد شغل	71,661,840	2,388,728	325,884
پایه سنوات	2,100,000	70,000	9,550
بن کارگری	14,000,000	466,667	63,665
حق مسکن	9,000,000	300,000	40,928
حق تاهل	5,000,000	166,667	22,738
حق اولاد	7,166,184	238,873	32,588
جمع	108,928,024	3,630,934	495,353

مزد و مزایای کارگر از روی کارکرد واقعی به صورت زیر خواهد بود:

عنوان	مبلغ ماهانه	مبلغ روزانه	مبلغ ساعتی	کارکرد واقعی (ساعت)	مبلغ ماهانه
مزد شغل	74,050,568	2,388,728	325,736	200.8	65,416,213
پایه سنوات	2,170,000	70,000	9,545	200.8	1,916,976
بن کارگری	14,000,000	451,613	61,584	200.8	12,367,589
حق مسکن	9,000,000	290,323	39,589	200.8	7,950,593
حق تاهل	5,000,000	161,290	21,994	200.8	4,416,996
حق اولاد	7,166,184	231,167	31,523	200.8	6,330,601
جمع	111,386,752	3,593,121	490,194		98,398,969

پس در نهایت کارکرد این کارگر (حضور در کارگاه و تعطیلات رسمی) معادل 200.8 ساعت خواهد بود. از روی جدول قبلی مزد و مزایای کارگر به صورت زیر خواهد بود.

از روی جمع ستون مبلغ ساعتی می‌توان کسر کار واقعی 26.5 ساعته را محاسبه کرد. اختلاف ستون مبلغ ماهانه کامل و مبلغ ماهانه کارکرد معادل 26.5 ساعت کسر کار خواهد بود.

کسر کار 26.5 ساعت = 490194 * 26.5 = 12.987.783

اختلاف جمع ستون اول و آخر = 111.386.752 – 98.398.969 = 12.987.783

ملاحظه می‌شود که حاصل محاسبه کارکرد و کسر کار یکسان است.

مثال 2: فرمول و محاسبه کار کار 1403 به روش تناسبی

در این مثال نحوه محاسبه کسر کار به روش تناسب انجام می‌شود.

محاسبه نسبت کارکرد = 169 / 149 = 0.883

تعداد روز کاری معادل = 31 * نسبت کارکرد = 27.385 روز

حقوق ماهانه = مزد روزانه * تعداد روز کاری = 2,458,728 * 27 = 66,385,656‬ ریال

بن ماهانه = بن ماهانه کامل * نسبت کارکرد = 14,000,000 * 0.883 = 12,334,000 ریال

حق مسکن ماهانه = حق مسکن کامل * نسبت کارکرد = 9,000,000 * 0.883 = 7,929,000 ریال

حق تاهل ماهانه = حق تاهل کامل * نسبت کارکرد = 5,000,000 * 0.883 = 4,405,000‬ ریال

بیمه = مزد شغل + پایه سنوات + حقوق ماهانه + بن کارگری + حق مسکن + حق تاهل * 7% = 2,388,728 + 70,000 + 66,385,656 + 12,334,000 + 7,929,000 + 4,405,000 * 7% = 6,444,786 ریال

در نهایت از درآمد حق بیمه کسر و قابل پرداخت به دست می‌آید.

عنوان	برای کارکرد کامل	برای کارکرد ناقص
نسبت کارکرد	1	0.883
تعداد روز کاری کامل معادل	31	27.385
مزد شغل	2,388,728	2,388,728
پایه سنوات	70,000	70,000
مزد ثابت	2,458,728	2,458,728
حقوق ماهانه	76,220,568	67,333,190
بن کارگری	14,000,000	12,367,589
حق مسکن	9,000,000	7,950,593
حق تاهل	5,000,000	4,416,996
حق اولاد	7,166,184	6,330,601
جمع	111,386,752	98,398,969
مشمول بیمه	104,220,568	92,068,367
حق بیمه سهم کارگر 7%	7,295,440	6,444,786
قابل پرداخت	104,091,312	91,954,183

آیا مبلغ و فرمول محاسبه اضافه کار و کسر کار یکسان است؟

در ماده 59 قانون کار ضریب محاسبه مزد هر ساعت اضافه کاری 40 درصد مازاد بر مزد عادی (صدوچهل درصد مزد عادی) تعیین شده است. در حالی که ماده 39 قانون کار و سایر مقررات برای کسر کار و محاسبه کسر کار ضریب مشخص نشده است. پس فرمول محاسبه اضافه کاری با کسر کار از چند لحاظ تفاوت دارد:

مبنای محاسبه اضافه کاری فقط مزد بوده ولی مبنای محاسبه کسر کار حق السعی (کلیه موارد مزد و مزایا) است.

ضریب اضافه کاری 1.4 هست ولی ضریب محاسبه کسر کار یک است.

حق بیمه کسر کار چگونه باید اعمال شود؟

در مثال هایی که برای نحوه محاسبه و استفاده از فرمول کسر کار ارائه شد نشان داده شد که مزد و مزایا و به تبع آن روزهای کاری متناسب با ساعت کارکرد و روزهای کارکرد است. حق بیمه تامین اجتماعی کارگران برای روزهای کاری واریز می‌شود. بنابراین وقتی کارگری کسر کار داشته باشد هم از تمام موارد حقوق و مزایا و هم از بیمه وی کسر خواهد شد.

چون بیمه کسری از روز قابل واریز نیست برای روزهایی که ساعت کار کامل نمی‌شود باید بیمه روز کامل واریز شود.