حمایت‌های قانون کار از کارگران و کارفرما در شرایط جنگی
در این مقاله به موضوع وضعیت قرارداد کار، حقوق و مزایا، تعطیلات، مرخصی، بیمه، بیمه بیکاری و سایر مقررات قانون کار در زمان جنگ و شرایط جنگی خواهیم پرداخت.
فهرست مطالب
کدام جنگ‌ها منجر به حمایت‌های قانون کار در زمان جنگ می‌شوند؟
جنگ انواع مختلفی اعم از جنگ‌های سخت (کلاسیک) و جنگ‌های نرم دارند. در جنگ نرم از ابزارهای فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و رسانه‌ای برای ضربه به دشمن استفاده می‌شود ولی در جنگ سخت و کلاسیک از تسلیحات و نیروهای نظامی برای حمله و دفاع استفاده می‌شود. حمایت‌های قانون کار و سایر قوانین در شرایط زمان جنگ موضوع جنگ سخت بوده و شامل جنگ نرم نمی‌شود.
پس از انقلاب اسلامی، ایران در یک دوره از سال ۵۹ تا ۶۷ متحمل جنگ با عراق شد و بار دوم در خرداد ۱۴۰۴ متحمل جنگ با اسرائیل به مدت ۱۲ روز شد.
جنگ‌ها از دیدگاه دیگر به جنگ زمینی مثل جنگ ایران و عراق (دارای مرز مشترک) و به جنگ هوایی (بدون مرز مشترک) تقسیم می‌شوند. در جنگ‌های زمینی معمولا مناطق مرزی و مشخصی به عنوان ناحیه جنگی تعیین می‌شوند و سایر مناطق غیر جنگی محسوب می‌شوند. در جنگ هوایی مناطق جنگی به ناحیه خاصی قابل اختصاص نیست و ممکن است کل کشور و یا قسمتی از کشور تحت تاثیر شرایط جنگ باشند.
تاثیر جنگ بر شرایط کار کارگاه‌ها
کارگران، کارفرماها و کارگاه‌ها در شرایط جنگی و زمان جنگ و یا سایر اتفاقات غیرمترقبه و قوه قهریه ممکن است به دلایل مختلف اعم از تهدید جانی کارکنان، رکود اقتصادی، عدم امکان تامین مواد اولیه و یا کاهش فروش، آسیب به تمام یا قسمتی از کارگاه، قطعی منابع انرژی و … با تغییر شرایطی در کار مواجه شوند.
در اثر بروز جنگ و یا سایر حوادث غیر قابل پیش بینی و خارج از اراده کارفرما شرایط مختلفی ممکن است اتفاق بیافتد. مانند تعطیلی کامل کارگاه به طور دائم، تعطیلی کل کارگاه به مدت موقت و بلند مدت، تعطیلی کل کارگاه به مدت موقت کوتاه مدت و چند روزه، تعطیلی و یا تخریب قسمتی از کارگاه، حذف برخی مشاغل.
انواع تعطیلی کارگاه و بیکاری کارگران در شرایط جنگی
در زمان جنگ حالت‌های مختلفی از تعطیلی کارگاه و یا بیکاری کارگران قابل تصور است که قانون کار در زمان جنگ برای این حالت‌ها شرایط مختلفی دارد.
تخریب کارگاه
تخریب کل کارگاه و بسته شدن دائمی کارگاه
تخریب کل کارگاه و بازسازی کارگاه و شروع به فعالیت دوباره
تخریب قسمتی از کارگاه و حذف دائمی فعالیت آن قسمت از کارگاه
تخریب قسمتی از کارگاه و بازسازی آن و ایجاد مشاغل قبلی
تعطیلی کارگاه بدون تخریب
تعطیلی کامل کارگاه و برچیده شدن کارگاه
تعطیلی کامل کارگاه و فعالیت دوباره کارگاه
تعطیلی قسمتی از کارگاه
بیکاری کارگران از لحاظ مدت زمان
بیکاری دائم
بیکاری موقت طولانی مدت
بیکاری موقت کوتاه مدت
بیکاری دائمی کارگران مشمول قانون کار در زمان جنگ
ممکن است در شرایط ناشی از تاثیر مستقیم جنگ (مانند تخریب ناشی از برخورد تسلیحات جنگی) و تاثیر غیر مستقیم جنگ (مانند ورشکستگی، از بین رفتن توجیه اقتصادی) کارگاه، حیات تولیدی و خدماتی خود را از دست بدهد و تمام و یا قسمت بیشتر کارگران به طور دائم بیکار شوند.
قراردادهای کار کارگران کارگاه تعطیل شده در اثر جنگ
در این حالت قرارداد کارگران، خارج از اراده طرفین بویژه کارفرما فسخ می‌شود. هر چند در ماده ۱۵ قانون کار به عدم امکان عمل به قرارداد کار به صورت موقت در چنین شرایطی پیش‌بینی شده است ولی به طریق اولی عدم امکان عمل به قرارداد کار به صورت دائم از جانب طرفین نیز می‌تواند در فسخ قراردادهای کار موجه باشد. ماده ۱۵ قانون کار مهم ترین ماده از قانون کار در زمان جنگ است.
از آنجا که ممکن است شرایط کارفرما و کارگاه همیشه شفاف و روشن نباشد تشخیص نهایی موجه بودن فسخ قراردادهای کار ناشی از جنگ بر عهده وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی خواهد بود.
بیمه بیکاری برای کارگران بیکار شده از کارگاه تعطیل شده دائم
طبق تبصره ۲ ماده ۲ قانون بیمه بیکاری، کارگرانی که به علت بروز حوادث قهریه و غیر مترقبه از قبیل سیل، زلزله جنگ، آتش‌سوزی و… بیکار می‌شوند با معرفی واحد تعاون، کار و رفاه اجتماعی محل، از مقرری بیمه بیکاری استفاده خواهند کرد.
بیکاری موقت کارگران مشمول قانون کار در اثر جنگ
بیکاری موقت کارگران از لحاظ زمانی، ممکن است بلند مدت بوده و یا کوتاه مدت و در حد چند روز باشد. هر چند از لحاظ قوانین و مقررات تفکیکی بین بیکاری کوتاه مدت و یا بلند مدت وجود ندارد ولی از لحاظ به صرفه بودن اقدامات قانونی و همچنین نحوه برخورد کارفرماها با این شرایط می‌توان تفکیک قائل شد.
حکم کلی برای قانون کار برای شرایط جنگ و بیکاری موقت کارگران در مواد ۱۵ و ۳۰ قانون کار و همچنین تبصره ۲ ماده ۲ قانون بیمه بیکاری آمده است.
طبق مواد ۱۵ و ۳۰ قانون کار که برای زمان جنگ اختصاص دارد، در مدت زمانی که کارگاه در اثر جنگ تعطیل شده است قرارداد کارگران به حالت تعلیق درآمده و پس از اتمام شرایط جنگی کارگران در مشاغل قبلی خود ادامه کار می‌دهند. همچنین کارگران بیکار شده می‌توانند در این مدت از بیمه بیکاری استفاده کنند.
تعلیق قرارداد کار چیست و چه تفاوتی با فسخ قرارداد کار دارد؟
در صورتی که یکی از طرفین و یا هر دو طرف قرارداد کار (کارگر و کارفرما) به صورت موقت تعهدات خود را متوقف کند (به صورت ارادی با مجوز قانون و یا غیر ارادی مانند حوادث غیرمترقبه) قرارداد کار تعلیق شده محسوب می‌شود. در زمانی که قرارداد کار به حالت تعلیق درآمده، مدت باقی مانده قرارداد کار نیز منجمد می‌شود و پس از رفع حالت تعلیق مدت باقی مانده از قرارداد کار ادامه پیدا می‌کند. در زمان تعلیق قرارداد کار، کارفرما تکلیفی به پرداخت حقوق و مزایا و بیمه کارگر ندارد.
بر خلاف تعلیق قرارداد کار که در آن رابطه کارگری و کارفرمایی حفظ می‌شود، در فسخ قرارداد کار رابطه کارگری و کارفرمایی به صورت یکجانبه قطع شده و قرارداد کار منحل می‌شود.
بیکاری موقت کارگران به مدت طولانی
در صورتی که در اثر شرایط جنگی، کارگران به صورت موقت و با مدت زمان طولانی بیکار شوند طبق توضیحاتی که در بالا داده شد قرارداد کار کارگران به حالت تعلیق درآمده و پس از رفع شرایط اضطراری کارگران سر کار خود باز می‌گردند. در مدت بیکاری نیز کارگران می‌توانند از بیمه بیکاری استفاده کنند.
بیکاری موقت کارگران به مدت کوتاه
در برخی از کارگاه ها تعطیلی و بیکاری کارگران در حد چند روز و خیلی کوتاه مدت اتفاق می‌افتد. هر چند قوانین و مقررات قانون کار برای شرایط جنگی از لحاظ مدت بیکاری تفکیکی قائل نشده است ولی در عمل، عملکردهای متفاوتی از جانب کارگران و کارفرماها اتخاذ می‌شود مانند مرخصی بدون حقوق، مرخصی اجباری، مرخصی استحقاقی و … که در ادامه به موضوع مرخصی از لحاظ قانون کار در شرایط جنگی خواهیم پرداخت.
دلیلی که می‌تواند باعث اتخاذ چنین رفتارهایی شود این است که به دلیل کم بودن مدت بیکاری طی فرآیند اداری، ارجاع کارگران به بیمه بیکاری برای چند روز از دیدگاه کارگران و کارفرماها منطقی و مقرون به صرفه نیست.
مرجع قانونی اعلام تعطیلات رسمی شرایط جنگی
تعطیلاتی در شرایط جنگ قانونی هستند که از طرف مراجع صلاحیت دارد اعلام شوند. طبق ماده ۲۶ قانون بهبود مستمر محیط کسب و کار مصوب مورخ ۱۶/ ۱۱/ ۱۳۹۰ مجلس شورای اسلامی، اعلام تعطیلی روزهای کاری سال توسط دولت، فقط در شرایط وقوع حوادث غیرمترقبه یا بروز خطری که جان شهروندان را به خطر اندازد مجاز است و در غیر این موارد، دولت مجاز نیست روزهای کاری سال را تعطیل اعلام کند.
مرجع تعیین شرایط غیرمترقبه، سازمان‌های تخصصی نظیر هواشناسی و محیط زیست و مرجع تشخیص شرایطی که جان شهروندان را به خطر می‌اندازد، شورای تأمین استان محل ایجاد اضطرار است.
با استناد به ماده قانونی گفته شده، تعطیلاتی که از طرف شورای دولت و شورای تامین هر استان است.
مرجع تشخیص موجه بودن فسخ قرارداد کار و تعلیق قرارداد کار
در صورتی که در شرایط جنگی قرارداد کارگران فسخ شود و یا به حالت تعلیق درآید با استناد به ماده ۱۵ قانون کار، اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی مرجع صلاحیت دار برای تشخیص موجه بودن این موضوع خواهد بود.
مرخصی کارگران از لحاظ قانون کار در زمان جنگ
مرخصی از لحاظ قانون کار دارای شرایط مشخصی است. طبق مقررات قانون کار مرخصی در ابتدا با درخواست کارگر و سپس موافقت کارفرما صورت می‌گیرد. اگر یکی از این دو شرط وجود نداشته باشد استعمال عنوان مرخصی به عدم حضور کارگر در سر کار صحیح نیست.
مرخصی استحقاقی اجباری و اختیاری
۱- در برخی از کارگاه‌ها، کارفرما تمام و یا قسمتی از کارگاه را به صورت کوتاه مدت تعطیل کرده و این تعطیلی را به حساب مرخصی استحقاقی کارگران می‌گذارد. به نوعی کارگران را به مرخصی اجباری می‌فرستد.
با توجه به اینکه در این حالت کارگر درخواست مرخصی نکرده است و از طرفی آماده به کار بوده و تعلیق موقت قرارداد کار از جانب کارفرما اتفاق افتاده است پس احتساب این مدت به عنوان مرخصی استحقاقی صحیح نبوده و کارفرما مکلف است مزد و مزایای این ایام را پرداخت کند. بنابراین مرخصی اجباری کارگران از لحاظ قانون کار در زمان جنگ غیرقانونی محسوب می‌شود.
۲- در برخی حالت‌ها همه یا تعدادی از کارگران به دلایل بروز جنگ، خودشان درخواست مرخصی کرده و کارفرما با آن موافقت می‌کند. در این حالت شرایط مرخصی استحقاقی موضوع ماده ۶۴ قانون کار اتفاق افتاده است. کارفرما مکلف به پرداخت مزد و مزایای کارگر در این مدت بوده و در مقابل این مدت از مرخصی استحقاقی کارگر کسر می‌شود.
مرخصی بدون حقوق و غیبت و کسر کار
در صورتی که از طرف مراجع صلاحیت دار شرایط جنگی اعلام نشده باشد و کارگر بدون دریافت مرخصی بدون نیت ترک کار، از حضور در سر کار خودداری کند این عمل به منزله غیبت بوده و مشمول کسر کار شده و مزد و مزایایی به این مدت تعلق نمی‌گیرد. از لحاظ انضباطی نیز با این غیبت تحت آیین نامه انضباطی کارگاه برخورد می‌شود.
اگر کارگر درخواست مرخصی کرده ولی مرخصی استحقاقی وی به اتمام رسیده باشد با موافقت کارفرما می‌تواند از مرخصی بدون حقوق استفاده کند. برای مدت مرخصی بدون حقوق مزد و مزایا تعلق نمی‌گیرد و کسر کار تلقی می‌شود. تفاوت مرخصی بدون حقوق و غیبت در این است که غیبت تخلف انضباطی محسوب می‌شود ولی مرخصی بدون حقوق تخلف انضباطی محسوب نمی‌شود.
تاثیر بیکاری و تعلیق کارگر ناشی از جنگ در مشاغل سخت و زیان‌آور
برای کارگرانی که در مشاغل سخت و زیان‌آور مشغول به کار هستند توالی اشتغال اهمیت زیادی دارد و برخی از بیکاری‌ها باعث از بین رفتن توالی اشتغال در مشاغل سخت و زیان‌آور می‌شود.
طبق آيين نامه اجرایی بند (۵) جزء (ب) ماده واحده قانون اصلاح تبصره (۲) الحاقي ماده (۷۶) قانون اصلاح مواد (۷۲) و (۷۷) و تبصره ماده (۷۶) قانون تامين اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ و الحاق دو تبصره به ماده (۷۶) مصوب ۱۳۷۱ مصوب ۱۳۸۰ «مصوب مورخ ۲۶/ ۱۲/ ۱۳۸۵ هيأت وزيران»
که از مقررات تبعی قانون تامین اجتماعی و قانون کار در زمان جنگ است. ايام حالت تعليق که به واسطه عوامل قهريه طبيعي و يا حوادث و مخاطرات اجتماعی) مانند سيل، زلزله، جنگ و آتش سوزی ( که خارج از اراده کارفرما و بيمه شده بوده و در نتيجه آن کارگاه به طور موقت تعطيل می‌گردد، موجب از بین رفتن توالی در مشاغل سخت و زیان‌آور نمی‌شود.
استنادهای قانونی مربوط به شرایط جنگ
قانون کار
ماده ۱۵ قانون کار- در موردی که به واسطه قوه قهریه و یا بروز حوادث غیر قابل پیش بینی که وقوع آن از اراده طرفین خارج است، تمام یا قسمتی از کارگاه تعطیل شود و انجام تعهدات کارگر یا کارفرما به طور موقت غیرممکن گردد، قراردادهای کار با کارگران تمام یا آن قسمت از کارگاه که تعطیل می‌شود به حال تعلیق در میآید. تشخیص موارد فوق با وزارت کار و امور اجتماعی است.
ماده ۳۰ قانون کار: چنانچه کارگاه براثر قوه قهریه (زلزله، سیل و امثال این‌ها) و یا حوادث غیرقابل پیش‌بینی (جنگ و نظایر آن) تعطیل گردد و کارگران آن بیکار شوند پس از فعالیت مجدد کارگاه، کارفرما مکلف است کارگران بیکار شده را در همان واحد بازسازی شده و مشاغلی که در آن بوجود میآید به کار اصلی بگمارد.
تبصره– دولت مکلف است با توجه به اصل بیست و نهم قانون اساسی و با استفاده از درآمد‌های عمومی و درآمد‌های حاصل از مشارکت مردم و نیز از طریق ایجاد صندوق بیمه بیکاری نسبت به تامین معاش کارگران بیکار شده کارگاه‌های موضوع ماده ۴ این قانون و با توجه به بند ۲ اصل چهل و سوم قانون اساسی، امکانات لازم را برای اشتغال مجدد آنان فراهم نماید.
ماده ۶۰ قانون کار- ارجاع کار اضافی با تشخیص کارفرما به شرط پرداخت اضافه‌کاری (موضوع بند (ب) ماده ۵۹) و برای مدتی که جهت مقابله با اوضاع و احوال ذیل ضرورت دارد مجاز است و حداکثر اضافه کاری موضوع این ماده ۸ ساعت در روز خواهد بود (مگر در موارد استثنایی با توافق طرفین).
الف- جلوگیری از حوادث قابل پیش بینی و یا ترمیم خسارتی که نتیجه حوادث مذکور است.
ب- اعاده فعالیت کارگاه، در صورتی که فعالیت مذکور به علت بروز حادثه یا اتفاق طبیعی از قبیل، سیل، زلزله و یا اوضاع و احوال غیر قابل پیش‌بینی دیگر قطع شده باشد.
قانون بیمه بیکاری
ماده ۲ قانون بیمه بیکاری – بیکار از نظر این قانون بیمه شده‌ای است که بدون میل و اراده بیکار شده و آماده کار باشد.
تبصره ۱ – بیمه شدگانی که به علت تغییرات ساختار اقتصادی واحد مربوطه به تشخیص وزارتخانه ذی‌ربط و تایید شورای عالی کار، بیکار موقت‌شناخته شوند نیز مشمول مقررات این قانون خواهند بود.
تبصره ۲ – بیمه شدگانی که به علت بروز حوادث قهریه و غیر مترقبه از قبیل سیل، زلزله جنگ، آتش‌سوزی و… بیکار می‌شوند با معرفی واحد کار و امور اجتماعی محل، از مقرری بیمه بیکاری استفاده خواهند کرد.
آیین نامه اجرایی قانون بیمه بیکاری «مصوب مورخ ۱۳۶۹/۱۰/۱۲ هیات وزیران»
ماده ۶ – بيمه شدگاني كه بعلت بروز حوادث قهريه و غير مترقبه از قبيل سيل، زلزله، جنگ، آتش سوزي و … بيكار می‌شوند، در صورتي كه سابقه پرداخت حق بيمه آنان كمتر از ۶ ماه باشد، مطابق با مشمولينی كه داراي ۶ ماه سابقه پرداخت حق بيمه می‌باشند از مقرری بيمه بيكاری استفاده خواهند نمود.
آيين نامه اجرايی ضوابط و مزايا و مشاغل قابل شمول به نظام‌های كارمزدی، مزد ساعتی و كارمزد ساعتی «مصوب ۱۹ / ۱۱ / ۱۳۷۰ وزير كار و امور اجتماعی»
ماده ۴ – در صورت توقف كار به واسطه قوه قهريه يا حوادث غيرقابل پيش بينی كه وقوع آن از اراده طرفين خارج باشد مقررات ماده ۱۵ قانون كار اجراء خواهد شد . ولی هرگاه عوامل توقف كار برای كارفرما قابل پيش‌بينی بوده و خارج از اختيار كارگر باشد، كارفرما علاوه بر مزد ثابت) در مورد قرارداد كار تركيبی ( مكلف به پرداخت مزد مدت توقف كار به مأخذ متوسط كارمزد آخرين ماه كاركرد كارگر خواهد بود.
در صورت بروز اختلاف، تشخيص موارد فوق با وزارت كار و امور اجتماعی است.
تبصره : مجموع مزد و كارمزدی كه بر اساس اين آيين نامه پرداخت می‌شود نبايد كمتر از حداقل مزد قانونی به نسبت ساعات عادی كار باشد.
ماده ۲۶ قانون بهبود مستمر محیط کسب و کار «مصوب مورخ ۱۶/ ۱۱/ ۱۳۹۰ مجلس شورای اسلامی »
ماده ۲۶- اعلام تعطیلی روزهای کاری سال توسط دولت، فقط در شرایط وقوع حوادث غیرمترقبه یا بروز خطری که جان شهروندان را به خطر اندازد مجاز است و در غیر این موارد، دولت مجاز نیست روزهای کاری سال را تعطیل اعلام کند مرجع تعیین شرایط غیرمترقبه، سازمان‌های تخصصی نظیر هواشناسی و محیط زیست و مرجع تشخیص شرایطی که جان شهروندان را به خطر می‌اندازد، شورای تامین استان محل ایجاد اضطرار است.
آيين نامه چگونگی تشکيل، حدود وظايف، اختيارات و چگونگی عملکرد انجمن‌های اسلامی کارگری “موضوع ماده ۱۳۰ قانون کار مصوب ۵/ ۲/ ۸۰ هيات وزيران”
بند ۹ ماده ۲: تشويق کارگران به همکاری با سازمان‌های مسئول در صورت وقوع حوادث غيرمترقبه مانند سيل، زلزله و آتش‌سوزی.
آيين نامه اجرايی بند (۵) جزء (ب) ماده واحده قانون اصلاح تبصره (۲) الحاقی ماده (۷۶) قانون اصلاح مواد (۷۲) و (۷۷) و تبصره ماده (۷۶) قانون تامين اجتماعی مصوب ۱۳۵۴ و الحاق دو تبصره به ماده (۷۶) مصوب ۱۳۷۱ مصوب ۱۳۸۰ «مصوب مورخ ۲۶ / ۱۲ / ۱۳۸۵ هيات وزيران»
بند ج قسمت الف از قسمت ۲ ماده ۱۲:
ماده ۱۲: نحوه توالي و تناوب اشتغال در مشاغل سخت و زيان‌آور به شرح زير تعيين می‌گردد :
۱- …
۲- ايام و موارد زير چنانچه در فواصل اشتغال بيمه شده به کارهای سخت و زيان آور واقع شود، موجب زايل شدن توالی اشتغال در کارهای سخت و زيان آور نمی‌گردد.
…
ج – ايام حالت تعليق که به واسطه عوامل قهريه طبيعي و يا حوادث و مخاطرات اجتماعی) مانند سيل، زلزله، جنگ و آتش سوزي (که خارج از اراده کارفرما و بيمه شده بوده و در نتيجه آن کارگاه به طور موقت تعطيل می‌گردد.
بخشنامه شماره ۴۹ مورخ ۳۱ / ۴/ ۱۳۸۶ مستمري‌ها موضوع آيين نامه اجرايی قانون اصلاح تبصره ۲ الحاقی ماده ۷۶ قانون تأمين اجتماعی «مصوب مورخ ۲۶ / ۱۲ / ۸۵ هيأت وزيران »
…
د- نحوه احراز توالی و تناوب اشتغال :
توالی و تناوب اشتغال بيمه شده در کارهای سخت و زيان‌آور با توجه به مشاغل تاييد شده توسط کميته‌های استانی به ترتيب زير خواهد بود که واحد امور فنی مستمری‌‌ها می‌بايست با توجه به آن در مورد هر يک از متقاضيان بازنشستگی در کارهای سخت و زيان‌آور بررسی و اظهار نظر نمايد.
۱- ….
۲- ايام و موارد زير چنانچه در فواصل اشتغال، بيمه شده به كارهای سخت و زيان آور واقع شود موجب زايل شدن توالی اشتغال وی در كارهای سخت و زيان آور نمی‌گردد.
…
ايام حالت تعليق كه به واسطه عوامل قهريه طبيعی و يا حوادث و مخاطرات اجتماعی مانند (سيل، زلزله، جنگ و آتش‌سوزی) كه خارج از اراده كارفرما و بيمه شده بوده و در نتيجه آن، كارگاه به طور موقت تعطيل می‌گردد.
